Czym są środki przymusu bezpośredniego i kiedy się je stosuje

Środki przymusu bezpośredniego to specjalne narzędzia i techniki, które stosowane są w ściśle określonych warunkach – na przykład po to, aby zatrzymać przestępcę uciekającego z miejsca popełnienia czynu zabronionego. Metodami tymi posługują się uprawnione służby w przypadku zaistnienia jednego z warunków wymienionych w ustawie z dnia 24 maja 2013 roku. Co tak naprawdę to oznacza i kiedy ktoś może użyć środków przymusu bezpośredniego? Czy pracownik ochrony także skorzysta z takiego przywileju, np. w przypadku podjęcia próby ujęcia włamywacza?

Przygotowaliśmy dla Państwa kompleksowy poradnik, w którym poruszymy najważniejsze kwestie związane z ŚPB, w tym z łączeniem, używaniem, wykorzystywaniem ich przez funkcjonariuszy. Wskażemy, czy ochroniarze, strażnicy graniczni i wojsko również są uprawnieni do stosowania środków przymusu bezpośredniego. Wyróżnimy, jakie środki przymusu bezpośredniego można łączyć oraz których nie wolno użyć wobec określonych grup osób.

Co to są środki przymusu bezpośredniego

Przepisy prawne, które zabraniają wykonywania lub zaniechania pewnych czynności, mogą być czynnikiem odstraszającym potencjalnych przestępców. Często jednak okazują się niewystarczające, dlatego służby, aby wykonywać swoje obowiązki w sposób maksymalnie skuteczny, muszą zostać uzbrojone w dodatkowe kompetencje. Na takich zasadach powołano środki przymusu bezpośredniego, dzięki którym mundurowi mogą działać lepiej, pewniej i w sposób bardziej sprofesjonalizowany. Szczegółowa definicja tego terminu została zawarta w sześciorozdziałowej ustawie o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej przyjętej w 2013 roku [1]. Rozdział numer dwa został w całości poświęcony temu zagadnieniu. Z aktu prawnego dowiadujemy się, że to uprawnieni podejmują samodzielną decyzję o ich zastosowaniu. Zanim jednak przejdziemy do szczegółów, przytoczmy sparafrazowaną definicję ustawową tego terminu:

Funkcjonariusz ma prawo skorzystać z ŚPB do osiągnięcia celów określonych w ustawie wyłącznie w zakresie realizacji zadań ustawowych podmiotu, w którym pełni służbę albo w którym jest zatrudniony [2].

Warto zaznaczyć, że ustawa rozgranicza dwie sytuacje: użycia oraz wykorzystania środków przymusu bezpośredniego. Pierwsza z nich odnosi się do osób (ludzi), drugą zaś stosuje się w celu powstrzymania lub ujęcia zwierzęta, samochodu lub pokonania przeszkody.

Jakie są środki przymusu bezpośredniego

Jakie są środki przymusu bezpośredniego uwzględniane w warunkach polskiego prawa? Są to przede wszystkim: siła fizyczna, profesjonalne narzędzia (kajdanki, kaftany, pasy itp.), zwierzęta służbowe, pociski niepenetracyjne, pojazdy służbowe, a także pomieszczenia – takie jak cele, izby czy pokoje służące do izolacji osób z różnych względów niebezpiecznych. Lista wszystkich wyróżnionych ŚPB zawiera dwadzieścia punktów, ale nie oznacza to, że ustawodawca zawarł tam wszelkie dostępne techniki i narzędzia. Przykładem mogą być ogólnie wspomniane środki przeznaczone do pokonywania zamknięć budowlanych lub te służące do zatrzymywania oraz unieruchamiania pojazdów mechanicznych, których nie da się ująć w zamkniętym katalogu. Kolejność wyróżnionych ŚPB nie jest przypadkowa. Na początku wskazano na te, z których korzysta się najczęściej. Na pierwszym miejscu znajduje się siła fizyczna, pod którą można rozumieć wszelkie techniki, chwyty i ciosy, a także dźwignie, unieruchomienia oraz inne ruchy, które mają obezwładnić daną osobę. Dalej czytamy o kajdankach – narzędziu będącym w wyposażeniu wielu służb policyjnych na całym świecie.

Jakie środki przymusu bezpośredniego można łączyć? Dozwolone kombinacje nie zostały uwzględnione w przepisach prawnych. Wiadomo jednak, że łączenie poszczególnych środków jest dozwolone, jeśli dana sytuacja tego po prostu wymaga.

Kto może zastosować przymus bezpośredni

Osoby, które mogą legalnie stosować ŚPB, określone są mianem podmiotów uprawnionych do używania lub wykorzystywania. Przepisy wyróżniają kilkadziesiąt takich jednostek. Z uwagi na rozpiętość tego tematu, nie będziemy przytaczać tutaj ich wszystkich, skupiając się wyłącznie na sednie problemu. Rodzi się zasadnicze pytanie: czy ochroniarze są włączeni do tej listy? Czy pracownik ochrony może stosować środki przymusu bezpośredniego? Okazuje się, że tak. W ustawie czytamy, że mogą z nich korzystać także członkowie służby porządkowej (np. podczas imprez masowych). Ogółem, z ustawowych uprawnień korzystają m.in.:

• funkcjonariusze (np. Straży Granicznej),
• strażnicy (np. straży miejskich),
• żołnierze (Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organów porządkowych),
• inspektorzy (np. pracujący w Inspekcji Transportu Drogowego),
• pracownicy określonych grup zawodowych (np. ochrony i zakładów poprawczych).

Pracownicy ochrony mogą korzystać z ŚPB w celu odpierania ataku, kontroli osób, udaremnienia kradzieży czy zapobieganiu sytuacjom, w których występuje zagrożenie życia. O szczegółach tych uprawnień możemy przeczytać w ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia. Zgodnie z art. 36, pkt. 1, ust. 4 [3]:

Pracownik ochrony przy wykonywaniu zadań ochrony osób i mienia ma prawo do: (…) użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 lit. a, b i d, pkt 2 lit. a, pkt 5, 7, 9, 11, pkt 12 lit. a oraz pkt 13 i 21 ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2024 r. poz. 383 i 1248 oraz z 2025 r. poz. 179): a) w granicach chronionych obiektów i obszarów – w przypadkach, o których mowa w art. 11 pkt 2, 5, 8, 10, 13 i 15 tej ustawy, b) poza granicami obiektów i obszarów chronionych – w przypadku, o którym mowa w art. 11 pkt 9 tej ustawy.

Każde użycie musi zostać udokumentowane, czyli powinna zostać stworzona notatka na temat takiego zdarzenia. W zakładzie prowadzi się także ewidencję posiadanych i używanych ŚPB.

Kiedy można stosować środki przymusu bezpośredniego

Policjant skorzysta ze środków przymusu bezpośredniego w przypadku potrzeby odparcia ataku na własną osobę czy obezwładnienia podejrzanego. Oznacza to również, że po osiągnięciu celu, czyli np. ujęciu podejrzanego, uprawniony musi odstąpić od używania ŚPB. Wykorzystanie takich narzędzi musi zostać wyraźnie zasygnalizowane. Jak dobiera się środki przymusu bezpośredniego? Funkcjonariusz wzywa na początku do zachowania zgodnego z prawem, a jeśli to nie przynosi zakładanego skutku, musi dobrać odpowiedni – najmniej inwazyjny – środek. O jakich prawach warto wiedzieć? Uprawniony nie może:

• zadawać ciosów w głowę, szyje czy odsłonięte miejsca, jeśli nie odpiera bezpośredniego ataku na siebie;
• używać broni służbowej, w tym także niepenetrującej, bez oddania strzału ostrzegawczego;
• kontynuować używania ŚPB po osiągnięciu celu,
• stosować innych ŚPB, niż siła fizyczna wobec kobiet w ciąży, niepełnosprawnych i dzieci, chyba że sytuacja na to nie pozwala;
• nie udzielić pomocy osobie zranionej po użyciu ŚPB.

Kiedy policja (lub inny podmiot z uprawnieniami) może użyć środków przymusu bezpośredniego? Taką prerogatywę uzyskuje w przypadku wystąpienia przynajmniej jednego z działań wyszczególnionego w ustawie. Wśród nich możemy wyróżnić m.in. odparcie bezpośredniego ataku, przeciwdziałanie niszczeniu mienia, zabezpieczenie konwoju, udaremnienie ucieczki czy pokonanie biernego lub czynnego oporu. Warto pamiętać, że skorzystanie z prawa do sięgnięcia po ŚPB jest ostatecznością i powinno być poprzedzone dobrym rozeznaniem się w danej sytuacji. Wymóg ten dotyczy również osób pracujących w branży ochroniarskiej.

Źródła:

[1] https://spslupsk.policja.gov.pl/sps/aktualnosci/70524,Ustawa-o-Srodkach-Pprzymusu-Bezposredniego.html

[2] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20130000628/U/D20130628Lj.pdf

[3] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971140740/U/D19970740Lj.pdf